MONUMENTENZORG / WACHTEN OP SUBSIDIE TUSSEN DE LOSLATENDE FRESCO'S

door Sytse Wilman

Bron: Trouw, 13/10/2006

Veel rijksmonumenten in Nederland verkeren in slechte staat. Vooral in de provincie Limburg, waar miljoenen extra subsidie nodig zijn. „Het is nu of nooit: restaureren of instorten."

Aan de scheefgezakte geveltoren van het Mariapark in Sittard hangt een zwarte banier met het opschrift ’monument in gevaar’. Onder de toren staat een steiger die voorkomt dat de verzakte gevel verder instort. Het Mariapark is een pandhof, een vierkante tuin omringd door gangen en zalen. Het neogotische bouwwerk uit 1891 dient om pelgrims en andere bezoekers van de tegenover gelegen basiliek op te vangen. Twee jaar geleden kwam hier een einde aan, toen het Mariapark uit veiligheidsoverwegingen werd gesloten. Er zitten brede scheuren in de koepelvormige gewelven en de zandstenen balustrade brokkelt af. In de gangen liggen hoopjes gruis en stukken gevallen steen. De glas-in-lood-ramen zijn gevaarlijk kromgetrokken.

Zuster Jolanda stond hier dertig jaar lang voor de kerkbezoekers klaar. Sinds de sluiting van het Mariapark kan ze haar taak niet meer goed uitvoeren. „Mensen kwamen hier met vragen over moeilijkheden in hun leven of om hun verhaal te vertellen. De opdracht van het zustergenootschap is om de mensen te helpen en voor ze te bidden.” Daarnaast is sluiting van het Mariapark een schadepost voor de zusters. Ze verkopen er kaarsen, ansichten en versnaperingen. ’Vlaai: 1,50 euro’ staat op een pilaar.

Peter Wesche, beleidsmedewerker monumentenzorg van de gemeente Sittard-Geleen, vecht voor het behoud van het Mariapark: „De architectuur is uniek en bovendien heeft het een zeer bijzondere functie.” Voor de restauratie is meer dan een miljoen euro nodig. Het merendeel daarvan moet uit rijkssubsidie komen. Afgelopen jaar meldden zich investeerders die een restaurant in het monument wilden openen. Wesche ziet dat niet zitten: „We willen het Mariapark niet overleveren aan de horeca. Dan gaat het karakter verloren. Het moet niet te veel hoempapa worden.” Zuster Jolanda knikt.

De provincie Limburg heeft ruim 4500 monumenten en is daarmee derde monumentenprovincie van Nederland, na Noord- en Zuid-Holland. Limburg heeft relatief veel kerken, die in onderhoud en restauratie erg kostbaar zijn. Het zijn grote, oude gebouwen die veel onderhoud vergen. De monumenten in Noord- en Zuid-Holland zijn merendeels woonhuizen, die gemakkelijker in stand te houden zijn. Bovendien: woningbouwverenigingen en bewoners zorgen dat de huizen in goede staat blijven. Kerken zijn voor het veel duurdere onderhoud afhankelijk van fondsen, giften en subsidie. Vaak willen ze hun religieuze functie blijven vervullen. In dat opzicht verschillen ze van bijvoorbeeld kastelen en landhuizen, waar in de meeste gevallen hotels en restaurants zijn gevestigd.

In Houthem, gemeente Valkenburg aan de Geul, staat Chateau Sint Gerlach. In een voormalig kloostergebouw is een vijfsterrenhotel gevestigd, met een restaurant, sauna en zwembad. Uitbater Camille Oostwegel bezit diverse monumentale hotels in de omgeving. Hij vindt het onbegrijpelijk dat zoveel monumenten dreigen te verdwijnen: „Ieder dubbeltje dat je erin investeert levert een gulden op. Ik stoei al vijfentwintig jaar met subsidieregelingen, dat is een kwelling voor de eigenaar. Het is een gebed zonder eind.”

Bij het complex hoort ook de Sint Gerlachkerk. Het barokke kerkgebouw uit 1720 wordt gebruikt waarvoor het oorspronkelijk bedoeld was: diensten, uitvaarten, huwelijken. De kerk is rijkelijk versierd met fresco’s – schilderingen die in nat pleisterwerk zijn gemaakt. Op de wanden en het plafond wordt het leven van Sint Gerlachus uitgebeeld in het grootste fresco van de Benelux. Het plafond wordt al anderhalf jaar aan het zicht onttrokken door een vangnet dat in de kerk hangt om de bezoekers te beschermen. De plafondschilderingen zouden wel eens kunnen loslaten. „Alle zegen komt van boven, maar hier is het toch wel oppassen”, grapt pastoor Burger.

De zwakke plekken kwamen twee jaar geleden aan het licht, toen een onderhoudsmedewerker met zijn been dwars door het plafond zakte. Een witte plek in de schilderingen is daar een stille getuige van. „Het verraderlijke is dat je van beneden niet ziet dat de plafondschilderingen los hangen”, weet Burger. De kosten voor restauratie worden op ruim een miljoen euro geschat. De pastoor en het kerkbestuur zijn hoopvol gestemd dat de restauratie door zal gaan. „We zijn niet voor niks een rijksmonument, maar het is een spannende tijd. Eind november weten we of het geld er komt.”

Wachten op subsidie is een dure aangelegenheid. Naar schatting lopen de kosten voor restauratie per jaar met vijftien procent op. Dat komt vooral doordat beschadigingen die niet gerepareerd worden, de schade steeds groter maken. Een lekkend dak leidt tot rottend houtwerk, dat op zijn beurt weer nieuwe problemen kan veroorzaken. Een verzakte muur beschadigt ook de rest van het gebouw.

In de Sint Lambertuskerk in Maastricht is dat proces al twintig jaar gaande. Er staan stalen dranghekken, om nieuwsgierigen op afstand te houden. Twintig jaar geleden raakte de kerk buiten gebruik omdat er stukken steen naar beneden vielen; tien jaar geleden liet de gemeente de kerk helemaal afsluiten wegens acuut instortingsgevaar.

Sinds kort is de kerk uit 1920 zelfs afgesloten voor duiven, omdat de uitwerpselen zwaar op de steunbalken drukken. Op sommige balken is in de loop der tijd ruim een meter poep terecht gekomen. Hier en daar ligt nog een karkas op de grond van een duif die de kerk niet tijdig wist te verlaten. De torens zijn gestut, de vloer is opgebroken na onderzoek naar de fundering. Uit dat onderzoek kwam naar voren dat de fundering poreus is. De ’Sacre Coeur van Maastricht’ werd een tikkende tijdbom genoemd.

De kosten voor restauratie zijn inmiddels opgelopen tot zeven miljoen euro, waarvan anderhalf miljoen al in de gemeentekas ligt te wachten. De rest zal voornamelijk uit rijkssubsidie moeten komen. „Het is een rijksmonument en dus willen we boter bij de vis”, zegt Wim Hazeu, die als wethouder verantwoordelijk is voor de monumentenzorg.

Eerdere aanvragen voor subsidie werden afgewezen. Eén keer omdat het kerkgebouw vijftig meter buiten het beschermd stadsgezicht staat en één keer omdat er nog geen nieuwe bestemming was voor het gebouw. Die is er nu wel: woningstichting Servatius wil er kantoorruimte in maken. Dan heeft de kerkelijke bouwval na twintig jaar weer een functie. „Het is nu of nooit”, vertelt projectontwikkelaar Erik Wolters. „Als we nu geen subsidie krijgen, moeten we de kerk slopen of vanzelf laten instorten.”

14-10-2006

Restauraties

Tijdens de levensgeschiedenis van de kerk van St. Gerlachus is de constructieve toestand steeds een grote bron van zorg geweest. Dit blijkt uit het met regelmaat terugkerende groot onderhoud, dat grote kosten met zich meebrengt. Met name de schipkap en het plafond hebben in de loop der jaren steeds zorgen gebaard, zowel constructief als financieel. Al rond 1808 werd het plafond hersteld waar een groot gedeelte uitgevallen was. Daarbij werd ook noodzakelijkerwijs een gedeelte nieuw schilderwerk aangebracht. In 1872 vond een kap- en dakherstel plaats en een restauratie van de schilderingen. Ongeveer een eeuw later herhaalt zich dit weer. De oorspronkelijke fresco’s worden dan weer zichtbaar gemaakt.

De bijzonder waardevolle fresco’s bleken gedurende de tijd ernstige vervuilingen te hebben opgelopen met name door een verkeerde vorm van kerkverwarming. Om in de toekomst de vervuiling van de schilderingen te minimaliseren heeft men in het verleden al vloerverwarming aangelegd. Om de waterschade, die via de glas-in-loodramen ontstond, te beperken, werden voorzetramen aangebracht.

De belangrijkste restauraties betroffen toch steeds het dak en het gewelf. Zo werd onlangs nog het dak aan de zuidzijde voorzien van nieuwe leien. In de zeventiger jaren werd ook al eens de spantconstructie verstevigd. Tevens werd toen de gewelfconstructie gedeeltelijk gerestaureerd, alsmede de fresco’s en olieverfschilderingen. Omwille van de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen ter versteviging van het stucwerk zijn ± 5000 koperen schroeven met plaatjes aangebracht. Deze schroeven vormen een storende factor bij de esthetische aanblik van het plafond.

De restauratie waarmee in 2004 gestart is, maar die vanwege financiële problemen weer is stilgelegd, betreft wederom de gewelfconstructie. De kosten hiervan vielen veel hoger uit dan aanvankelijk geraamd. Uit gedetailleerd onderzoek is gebleken dat de twijgen in het stucplafond, die de nodige stabiliteit moeten geven, totaal vermolmd zijn. Uit dit onderzoek is komen vast te staan dat het hout, en met name de cellulose daarin, wordt aangetast door een schimmel, die het hout volledig kan afbreken. Schimmels worden actief bij een relatieve vochtigheid vanaf 70%. De aanwezigheid van schimmel geeft aan dat de St. Gerlachuskerk een vochtprobleem heeft. Er is dus een belangrijke samenhang tussen de conserverende en bouwkundige ingrepen enerzijds en het toekomstig gebruik en stookwijze van de kerk anderzijds.

Bovendien bracht het onderzoek aan het licht dat boven het beschilderde plafond zich nog een tweede oorspronkelijk plafond bevindt uit de tijd dat de fresco’s nog niet waren aangebracht. Een optie om het fresco plafond te verstevigen is om het “bovenste” plafond, waar dat nog aanwezig is, te verwijderen, zodat het stucwerk aan de bovenkant verankerd kan worden. Een andere mogelijkheid is om loszittende delen van de onderzijde met injectiemortel vast te zetten. Ook voor het probleem van de schroeven zijn twee oplossingen mogelijk. De schroeven te verzinken in het stucwerk of ze verwijderen en ze vervangen door koolstofdraadjes die vastgezet worden met injectiemortel. In beide gevallen worden de “gaatjes” opgevuld en bijgekleurd, zodat ze van beneden niet meer zichtbaar zijn.

Kosten

Zoals al aangegeven is de restauratie tijdelijk stopgezet vanwege het ontbreken van de nodige financiële middelen. Onder andere door het bezuinigingsbeleid van de rijksoverheid was er geen geld beschikbaar voor subsidiëring van de te kosten. Er is een nieuw restauratieplan bij de Rijksdienst Monumentenzorg ingediend waarbij nadrukkelijk ook aandacht besteed wordt aan de klimatologische omstandigheden van de kerkruimte door isolatie van de kapconstructie, zodat minder condensvorming zal optreden. De totale restauratiekosten, het zal u niet verbazen, zijn inmiddels geraamd op 1,3 miljoen euro. Deze kosten komen voor een gedeelte voor subsidie door de Rijksdienst Monumentenzorg, het bisdom Roermond en wellicht de Provincie Limburg in aanmerking. Het restant van de restauratiekosten, circa € 450.000, zal het kerkbestuur zelf moeten dragen. Hiervoor is het kerkbestuur, gesteund door de Gerlachusstichting, volop bezig om fondsen te verwerven en allerlei activiteiten te ontwikkelen.

Uw bijdrage

De kerk van St. Gerlachus heeft een bijzondere plaats in de Houthemse samenleving en ver daarbuiten. Ze is niet voor niets gerangschikt op de lijst van 100 belangrijkste monumenten in Nederland. Daarom vragen wij ook u om naar vermogen een bijdrage voor deze restauratie te doen. U kunt dit doen door deze in de daarvoor bestemde offerblok achter in de kerk te deponeren of (eventueel fiscaal voordeliger) door een bedrag over te maken op rekeningnummer 1528.12.261 onder vermelding van ”restauratie Gerlachuskerk” ten name van het kerkbestuur.

Ook in St. Gerlachuskerk Open Monumentendagen

Ook de St. Gerlachuskerk te Houthem is op de Open Monumentendagen voor het publiek toegankelijk, en wel op zaterdag van 10.00 – 17.00 uur en op zondag van 10.30 – 17.00 uur. De Open Monumentendagen 2005 vinden plaats in het weekend van 10 en 11 september en staan in het teken van Religieus erfgoed. Gedurende deze dagen zijn gidsen aanwezig om rondleidingen te geven in de kerk en bijgebouwen of om vragen te beantwoorden. Er is tevens een brochure verkrijgbaar, waarin uitleg gegeven wordt over de restauratiewerkzaamheden van het stucwerk van het plafond. Giften voor deze werkzaamheden zijn uiteraard van harte welkom.

De kerk is in de periode van 1720 tot 1735 in laatbarok stijl gebouwd op de plaats waar voordien ook een kerk van het Norbertinessen stift gestaan heeft. In 1751 werd ze door Johan Adam Schöpf van fresco’s voorzien, die het leven van St. Gerlachus in beeld brengen. Hierdoor ontstond een ‘Gesamtkunstwerk’ dat uniek is Nederland. De kerk hoort dan ook tot de top 100 monumenten in Nederland.